Tình dục được xem là một phần không thể thiếu trong cuộc sống lứa đôi, được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) thừa nhận là một quyền cơ bản, là một thành tố sức khỏe của con người. Quan hệ tình dục bên cạnh vai trò duy trì nòi giống, còn mang lại cảm xúc sâu sắc, tạo sự hứng thú, phấn khích, niềm vui và sự gắn kết trong mối quan hệ vợ chồng. Sự hòa hợp tình dục là một yếu tố rất quan trọng trong bất kỳ cuộc hôn nhân hạnh phúc nào, góp phần duy trì mối quan hệ bền vững theo thời gian.
Chu kỳ đáp ứng tình dục của con người cơ bản bao gồm 4 giai đoạn tuyến tính từ Ham muốn, Hưng phấn, Cực khoái đến Thư giãn, thể hiện sự tương đồng cơ bản giữa hai giới. Tuy vậy, ở phụ nữ có sự chồng chéo nhiều hơn giữa các giai đoạn đáp ứng tình dục, đặc biệt là hai giai đoạn ham muốn và hưng phấn do có ham muốn đáp ứng.
1. Giai đoạn ham muốn
Ham muốn tình dục là giai đoạn đầu tiên của hoạt động tình dục, khi xuất hiện những tưởng tượng về tình dục, gia tăng hứng thú với các kích thích tình dục. Giai đoạn này có thể bắt đầu ở bất kỳ nơi đâu, có thể chỉ kéo dài vài giây nhưng cũng có thể duy trì nhiều giờ. Testosterone và các tín hiệu dẫn truyền đến não bộ là hai yếu tố chính ảnh hưởng đến ham muốn tình dục ở cả nam và nữ.
Một số phụ nữ có thể không có ham muốn tình dục ban đầu, song chính sự khao khát thân mật về cảm xúc và gắn bó trong mối quan hệ đã làm động lực thúc đẩy cho hành vi tình dục của họ. Khi sẵn sàng tiếp nhận các kích thích tình dục thì ham muốn đáp ứng và hưng phấn xảy ra đồng thời, tăng cường lẫn nhau.
2. Giai đoạn hưng phấn
Trong giai đoạn hưng phấn, cơ thể bắt đầu có những đáp ứng lại với các kích thích tình dục, bao gồm cảm giác chủ quan là sự hứng thú, hưng phấn với hoạt động tình dục và đáp ứng khách quan là những thay đổi giải phẫu, sinh lý, làm nhạy cảm hơn với kích thích tình dục của một số cơ quan trên cơ thể, có thể kéo dài vài phút đến vài giờ.
Ở giai đoạn này, nhịp tim, huyết áp và nhịp thở đều tăng lên. Lượng oxit nitric bắt đầu gia tăng đẩy máu dồn về một số cơ quan, chủ yếu là vùng chậu và đường sinh dục. Ở phụ nữ, âm đạo tiết dịch được xem là đáp ứng hưng phấn khách quan quan trọng nhất. Đây là dịch thấm, được tạo ra càng lúc càng nhiều để đáp ứng lại với kích thích tình dục một cách hiệu quả, nhưng sẽ chậm dần khi sự ứ máu âm đạo đã trở nên đáng kể. Sau đó, tuyến Bartholin hỗ trợ tiết dịch bôi trơn âm hộ, tạo điều kiện thuận lợi cho động tác giao hợp. Bên cạnh đáp ứng tiết dịch, nhiều thay đổi tại đường sinh dục đã xảy ra. Âm hộ căng phồng, thẫm màu hơn và giãn nở. Âm vật phồng to, sau đó co rút lại ẩn hoàn toàn dưới mũ âm vật, được môi bé và mũ âm vật kéo xuống để tiếp xúc gián tiếp với dương vật trong động tác giao hợp, tạo điều kiện xảy ra cực khoái. Âm đạo ở phía 1/3 ngoài dài ra, chật lại và hình thành “nền cực khoái”, nơi ứ máu tối đa và cực kỳ nhạy cảm, là nơi sẽ xuất phát những cơn co thắt cực khoái.
Trong giai đoạn này, động tác giao hợp được thực hiện. Ở cả nam và nữ, nồng độ dopamin và epinephrin trong máu gia tăng. Dopamin là hormon mang lại cảm giác vui sướng trong hoạt động tình dục, còn epinephrin thường được gọi là adrenalin mang lại cảm giác đê mê, hưng phấn. Hai hormon tác động lên hệ thần kinh giao cảm, đồng thời giúp đảm bảo lưu lượng máu chuyển tới các khu vực quan trọng như cơ, xương để cung cấp năng lượng cho các hoạt động tình dục như “chống đẩy”,…
Ở phụ nữ, với những kích thích tình dục dù không gây hứng thú, thậm chí khó chịu thì những đáp ứng ở đường sinh dục vẫn xảy ra, như là một cơ chế bảo vệ nhằm tránh sang chấn nếu có động tác giao hợp ngoài ý muốn. Ngoài ra, phụ nữ thường có các đáp ứng hưng phấn khách quan ngoài đường sinh dục hơn nam giới như núm vú co săn, vú tăng kích thước, phừng đỏ da lan rộng ở ngực, cổ…
3. Giai đoạn cực khoái
Giai đoạn cực khoái, hay còn gọi là “lên đỉnh”, xảy ra đột ngột khi sự ứ máu và tăng trương lực cơ phát triển tối đa từ các kích thích tình dục trước đó, kèm theo sự co thắt nhịp nhàng không tự chủ vùng đáy chậu và đường sinh dục, chỉ kéo dài trong vài giây.
Trong giai đoạn này, nhịp tim, huyết áp, nhịp thở tăng tối đa, mất kiểm soát cơ tự chủ, tăng co thắt cơ không tự chủ và co cứng một số nhóm cơ như cơ mặt. Nồng độ hormon oxytocin (hormon khoái cảm) gia tăng mạnh mẽ. Oxytocin làm tử cung co bóp và tạo sự co thắt nhịp nhàng không tự chủ ở 1/3 ngoài âm đạo, xuất phát từ “nền cực khoái”, cùng với âm vật, cơ thắt ngoài hậu môn và tử cung, từ 6 – 12 lần cách nhau khoảng 0,8 giây.
Trong một chu kỳ hoạt động tình dục, cực khoái có thể xảy ra trên cả nam và nữ cùng lúc. Tuy nhiên, ở phụ nữ thường đáp ứng cực khoái chậm hơn nam giới và dễ mất hoàn toàn khả năng đạt cực khoái nếu bị chi phối bởi bối cảnh bất lợi như tâm lý, xã hội, bối cảnh bên ngoài, nỗi sợ mang thai ngoài ý muốn,… nhưng thời gian đáp ứng cực khoái lại có thể kéo dài hơn và có thể đạt nhiều lần cực khoái nếu duy trì được kích thích tình dục hiệu quả.
Cực khoái liên quan đến xuất tinh và điểm G (điểm Gräfenberg) ở phụ nữ đã được đề cập trong một số nghiên cứu. Một vài tác giả cho rằng những phụ nữ đạt cực khoái mạnh mẽ có kèm hiện tượng xuất tinh, là hiện tượng xuất ra một lượng ít dịch tiết của tuyến Skene và các tuyến cạnh niệu đạo, tuy vậy quan điểm này còn gây nhiều tranh cãi. Cực khoái điểm G được hiểu tương tự với cực khoái âm vật đã được Masters và Johnson trình bày, cũng có thể đạt được khi được kích thích đúng cách trong quá trình giao hợp.
4. Giai đoạn thư giãn
Thư giãn là giai đoạn cuối cùng của chu kỳ đáp ứng tình dục. Trong giai đoạn này, máu ứ trở về tuần hoàn chung, các hiện tượng sinh lý dần trở về bình thường, cơ thể ở trạng thái muốn nghỉ ngơi, tận hưởng sự thỏa mãn tình dục và thân mật. Giai đoạn thư giãn thường kéo dài từ 5 – 10 phút, nhưng có thể lên đến 30 phút.
Nhịp tim, huyết áp, nhịp thở sớm trở về bình thường, cảm giác thư thái nhưng toát nhiều mồ hôi, mỏi cơ và có cảm giác buồn ngủ. Nam giới nổi bật với hiện tượng xìu dương vật, dương vật mềm, nhỏ lại và trải qua một giai đoạn trơ ngay sau cực khoái, không đáp ứng với kích thích tình dục. Tuy nhiên, ở phụ nữ không có giai đoạn trơ, chỉ giải tỏa căng thẳng tình dục khi mọi kích thích đã ngừng lại. Sau giai đoạn trơ này nam giới có thể đáp ứng trở lại, nhưng sự tái lập thường chậm hơn rất nhiều so với nữ.
Tóm lại, mặc dù chu kỳ đáp ứng tình dục có nền tảng từ đặc điểm sinh lý nhưng mỗi người sẽ đáp ứng với ham muốn tình dục và trải nghiệm cảm giác chủ quan khác nhau dựa theo bản sắc cá nhân, phụ thuộc vào nền tảng đạo đức, văn hóa xã hội cũng như tuổi tác và thể chất.